Kara Kehribar

Kara Kehribar Türkiye topraklarında evvelce çok rağbet edilen fakat umumî zevkin değişmesinden dolayı bugün ehemmiyetini hayli kaybetmiş olan iki cevhere ait yataklar vardır. Bunlardan biri lületaşı’dır ve Eskişehir civarında bulunan yataklar hakkında birçok rapor yazılmıştır. Diğeri çok daha az bilinen ve Türkiye’de karakehribar denilen cevherdir.
Maden Tetkik ve Arama Enstitüsündeki kayıtlara göre, şimdiye kadar Anadolu’nun üç yerinde karakehribar mevcut olduğu tesbit edilmiştir: Erzurum bölgesindeki Havkaskışla ile Müşeverek’de ve Ankara civarında Haymana’da. Gidip görmek fırsatını bulduğum bu üç yatağı, arzettikleri jeolojik ve litolojik şartlariyle aşağıda tarif ediyorum.

KARA KEHRİBAR YATAKLARI

Havkaskışla:Maden, Erzurum ilinin Oltu ilçesinin 18 kilometre kuzeyinde, Havkaskışla köyü civarında bulunmaktadır. Havkaskışla dolayları, altından serpantin, breş ve flişten mürekkep ekaylar görünen Üst Kretase ilişinden müteşekkildir. Masif Mesozoik kalkerleri Kretase ilişi üstüne sürülmüştür. (*) Yatak muntazam marn ve arjil katgıları ile tenavübedea kalın gre sıraları ihtiva eden fliş içindedir. Karakehribar bu katgılar içinde, 0,5 5 m. kalınlığında ve 15 30 cm. uzunluğunda adeseler şeklindedir. Marnlarda tâyini mümkün olmıyan nebat izleri de vardır.
Eski imalât 100 x 300 metrelik bir sahaya serpilmiş kısmen kabili nüfus kü
(*) E. Lahn Erzurum havalisinin jeolojik bünyeleri, M. T. A. Mecmuası 2/19 Ankara, 1940.
HAVKASKIŞLA (OLTU) JEOLOJİK KROKİSİ CROPUİS 6EOLO6İ0UE K HMOSKİSU^LTU)
MS t

E231 WM\2 ŒD4

İşaretler — Leğende
1. Serpantin, fliş ve breşten müteşekkil ekaylar
1. Ecailles composées de serpentine, de flysch et de brèches
2. Üst kretase flişi
2. Flysch du Crétacé supérieur
3. Mesozoik kalker
3. Calcaire mésozoîque
4. Havkaskışla kehribar madeni 4. Mine de jais de Havkaskışl, bozulmuş olmasına rağmen, hâlâ iyice teşhis edilebiliyor. Traşeidlerin şekline göre bu ağaç çam nevindendir. Hücrelerin ve damarların tazyik ve teksif edilmiş olmaları Karakehribar parçalarının mâruz kaldığı tektonik tazyiki gösteriyor.

Mineraloji kitaplarına göre Karakehribar, hususî bir gelişme yoliyle çok kesif ve çok bitümlü kara liğnite tahavvül etmiş olan ağaç parçalarıdır. Türkiye’de Karakehribar bulunan üç yerdeki jeolojik ve litolojik şartların birbirinin ayni olması, cevherin menşei ve teşekkülü hakkında aşağıdaki hususların istidlaline imkân vermektedir:
1) Karakehribar yatakları fliş içinde (Havkaskışla ve Haymana’da Kretase, Müşeverek’te Eosen), yani orojenik hareketler esnasında az derin deniz sularında teşekkül etmiş klâstik bir rüsup içinde bulunmaktadırlar. Bu şartlar nebatî maddelerin tahrip edilerek deniz rüsupları içine gömülmesini kolaylaştırmıştır. Gerçekten fliş fasiesli arazi içinde ekseriya liğnit bulunmaktadır. (*)
2) Karakehribar daima marn veya arjil içinde, yani su geçirmez bir madde içinde bulunmaktadır. Karakehribarın içine yabancı bir madde sızması ve karbonizasyon esnasında teşekkül eden uçucu maddelerin suda eriyip gitmeleri imkânsız olmuştur.Çam nevinden ağaçlarda daima büyük miktarda mevcut olan reçineler, cevherleşme prosesüsü zarfında bitüme tahavvül etmiş, bu da karakehribarın içinde kalmıştır. Cevherin çok yekpare oluşu şüphesiz bu bitümden ileri gelmekdir.
3) Karakehribar ihtiva eden arazide, daima çok kuvvetli bir tektonik tazyikin tesiri görülmektedir. Haymana’da karakehribar, şiddetle katlanmış ve kısmen şiste tahavvül etmiş arazi içinde bulunmuştur. Havkaskışla yatağı bir şariyaj plânı altında bulunmaktadır. Cevherin tetkikinden de tektonik tesirler istidlal edilmektedir: Karakehribar parçalarının satıhları kayma aynaları gibi çiziklidir, Ka
(*) H. Barutoğlu — Türkiye Linyit Yatakları, Ankara, 1944.
rakehribarın hücreli nesçi şiddetle teksif edilmiştir. Haymana’da bugün artık aflörman halinde görülemiyen cevher, evvelce, mücavir sahreye tesir etmiş olan tektonik tazyiki gösteren yapraklaşrnış kömürlü şistlerle birlikte bulunuyordu.
4) Karakehribar yataklarının hemen civarında indifaî sahre kütleleri yoktur, Binaenaleyh Karakehribarın teşekkülü, kontakt metamorfizmi prosesüsü ile hiçbir veçhile münasebettar değildir.
Şunu da ilâve edelim ki, şiddetli tektonik hareketlere maruz kalmış arazide bulunan liğnit ekseriya siyahtır ve cinsi iyidir. Tarif ettiğim karakehribar yataklarında müşahede edilen şartlara benzer litolojik ve tektonik şartlar içinde, bazan öyle kömür parçaları bulunur ki, Karakehribardan yalnız sertlik dereceleri ve bitüm taşımalariyle ayrılırlar.