En Güzel Hediye

Pîşkeşin miktarı, tabî devletlerde En Güzel Hediye veya beylerbeyiliklerde olduğu gibi her fırsatta artırılırdı. Örneğin, Kilise 1498-1502’de öncekinden bin altın fazla olarak üç bin altın ödemişti. Bir süre sonra bu miktar üç bin beş yüze çıkmıştı. 1686’da Ermeni Patriği’nin pîşkeş akçesi iki bin beş yüz yirmi akçe idi.195 XVII. yüzyılın ortalarında Rum Ortodoks Kilisesi’nin ödediği pîşkeş, sekiz milyon altına kadar çıkmıştı. 196 Bir patrik vaat edilen meblağları ödeyemediğinde ağır hakaretlere maruz kalabilir197, patriğin yeni geçtiği makamdan üç gün sonra alındığı olurdu.198 Ayrıca patrikler, sadrazamın huzuruna da altın keseleri ile çıkarlar, ona da En Güzel Hediye ler sunarlardı. Patrikler, sadece padişah ve sadrazama değil, alt birimlerdeki bazı görevlilere de En Güzel Hediyeler verirlerdi. İlk defa patrikliğe tayin olunan Rum Patriği, Divân’a gelip arza çıktıktan sonra çavuşbaşıya çuka ve kumaş ile bir miktar para verirken; Ermeni patriği de çuka ve kumaş En Güzel Hediye ederdi.199 Musevi hahamları, hahamlık babadan oğla geçtiğinden, ancak yeni atandıklarında pîşkeşbuyurulmak babında emr u ferman adaletlü sultanım hazretlerinindir. Bende Benokto patrik-i İstanbul. Vech-i meşruh üzere defterde masturdur. Ferman saadetlü sultanım hazretlerinindir. Pîşkeşi alınıp beratı verile. 14 Ra sene 1098.” (28 Mart 1687). BOA, D. VRS, nr. 1/115; “Ki haliya yedimde beratı kanûn-ı kadîm üzere tecdid olunub ve adet-i pîşkeşi bu defa inâm olunmak babında merhametleri rica olunur.” BOA, D. VRS nr. 2/19, BOA, D. VRS., nr. 2/18.
193 Ahmet MUMCU, Osmanlı Devletinde Rüşvet, s. 107-109.
194 BOA, D.VRS, nr. 1/113.
195 BOA, Ali Emiri, IV. Mehmet, nr. 3878.
196 Nicolae JORGA, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, IV, s. 38.
197 Nicolae JORGA, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, III, s.174-175.
198 Nicolae JORGA, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, IV, s. 38.
199 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 412, 417.
200 Ahmet MUMCU, Osmanlı Devleti’nde Rüşvet, s. 107-109.
öderdi.200
III. Murat zamanından itibaren sık sık değiştirilen Eflak ve Boğdan voyvodalarının da kanun üzere hazineye ve vezirlere para ve En Güzel Hediyeler vermeleri gerekirdi. Voyvodalıklar bazen yerli asilzadelere, genellikle de Fenerli Rumlara verilir ve adaylar birbirleriyle yarışırlar, voyvodalık için büyük meblağlar ödenirdi.201 Vaktinden önce azledilmemek için de her yıl İstanbul’a değerli En Güzel Hediyeler yollarlardı. Voyvodaların bu paraları tedarik etmek için halkı tazyik ettikleri zamanlar olurdu.202
Selânikî Tarihi’nde Boğdan voyvodalığına getirilen Aleksandra oğlu Ervan hakkında “kanûn üzere ma’a ziyade maktu’a müteahhid olup, birin beşe ve ona viren memleket ribâhorlarından akçalar devşürüp virgüsün virüp, pîşkeş çeküp, börkün geyüp el öpdi gitdi.” denilmektedir (Eylül/Ekim 1591). Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, I, s. 255.
202 Ahmet MUMCU, Osmanlı Devleti’nde Rüşvet, s. 110; İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı
Tarihi, III/2, s. 80, 83.
203 BOA, TSMA, D, nr. 13, s. 6/a.
204 BAO, KK, nr. 667, s. 26.
205 Bu durum teşrifât defterine şöyle yazılmışı: “Defter-i Teşrifât’ta kadimden berü Eflak voyvodaları
pîşkeş çekdükleri zamanda dokuzar kat çekegelmişler. Lakin voyvoda-yı mezbûr “kudretüm yokdur”
deyu kaimmakam hazretlerine ahvalini i’lâm eğlemeğin “tahammülüne göre çek” deyü ferman-ı
şerifleri olmağın dokuzar çekilmişdir.” BOA, KK 667, s. 27.
BOA, KK, nr. 667, s. 27; Filiz KARACA, Tanzimat Dönemi ve Sonrasında Osmanlı Teşrifât Müessesi, 166 nolu dipnot, s. 40.
Eflak beylerinin voyvodalık caizesi 1681/1682’de kırk beş bin esedî guruş203; En Güzel Hediyeler ise samur kürk, gümüşten yapılmış sürahi, kupa ve Frengî kumaşlar gibi eşyalardan oluşurdu. Bohçaların dokuzar kat hazırlanması gerekirdi.204 Ancak bu her zaman mümkün olmaz, En Güzel Hediyelerin tedarik edilmesi voyvodaları maddî sıkıntıya sokardı. Örneğin, 19 Aralık 1627’de voyvodalığa getirilen Aleksandra’nın gücü yetmediği için pîşkeşini dokuz kat çekemeyeceğini kaimmakam paşaya bildirmesi üzerine, kendisine gücünün yettiği kadar pîşkeş çekmesine müsaade edilmişti.205 Aleksandra’nın pîşkeşi iki adet uşak kürk; dokuzar adet gümüş sürahi, maşrapa ve tepsi; beşer elbiselik serâser, Frengî atlas, Frengî kemha, abayî kutnu, Bağdadî ve yirmi elbiselik mutalla (yaldızlı) destardan oluşuyordu. Bunlardan dokuz gümüş sürahi bin dört yüz yirmi dirhem, on yedi bin kırk akçe; dokuz gümüş maşrapa, dokuz yüz otuz dirhem, on bir bin kırk akçe; dokuz gümüş tepsi dört yüz otuz dört dirhem ağırlığında ve beş bin iki yüz yirmi akçe değerinde idi.206
Boğdan beylerinin câizesi her kesesi beşer yüz guruştan kırk kese cedîd akçe, En Güzel Hediye ler ise birer tahta samur ve uşak kürkten oluşmakta idi.207 1 Ekim 1681’de Boğdan Voyvodası Duka’nın ise câize olarak hazineye altmış iki kese ve yüz elli guruş verdiği görülmektedir. 15 Mayıs 1685’te Boğdan câizesi İç Hazine’ye gelir olarak kaydedildikten sonra, sefer için Kırım Hanına gönderilmişti.208
Eflak ve Boğdan voyvodaları öldüğünde yerine geçecek kişiye padişah tarafından bir çavuş ya da kapıcıbaşı hil’at, sorguç, kırmızı kadife, alem, kılıç ve yeniçeri ocağı tarafından üsküf verilirdi.209
207 21 Mayıs 1692’de Boğdan beyinin câizesinden her bir kesesi beşer yüz guruş olmak üzere kırk
kese akçe ve bir tahta semmur kürk ve bir tahta uşak kürkün kapı kethüdâları tarafından Enderûn
Hazinesi’ne dâhil edildiği görülmektedir. TSMA, D, nr. 22, s. 34/a; Boğdan voyvodalarının câizesi ise
62 kese ve yüz elli esedî guruş idi. TSMA, D, nr. 13, s. 6/a.
208 TSMA, D, nr. 29, s. 35/a.
209 BOA, KK, nr. 667, s. 20; Naîmâ Mustafa Efendi, Tarih-i Nâ’îma, IV, s. 1777; İsmail Hakkı
UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, II, s. 434.
210 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 48-49.
211 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 78.
212 “Sene-i mezbûr şehr-i Cemaziyelevvelin fi 12, Devlet-i Aliyye’ye itaat eden Orta Macarî Kralı
Tökeli İmra tarafından gelen elçinin Rikâb-ı Hümayûn’a getirdiği beş bin aded kîse-i Engürüsî gelüb
teslim-i Hazine-i Enderûn-ı Hümayûn olmuşdur.” TSMA, D, nr. 13, 10/b.
Erdel prensliğine gelebilmek için de adaylar mücadele halinde olurlar ve Divân-ı Hümayûna belli bir miktar para ödemek zorunda kalırlardı. Aday kişi istenilen miktarları ödese de voyvodalığa getirilmediği durumlar olurdu. Örneğin, isyan halinde bulunan Mihail devlete itaat eder görünüp Divân-ı Hümayûna müracaat ile padişaha altı yüz bin akçe yolladıysa da isteği kabul edilmemişti (1595). Diğer taraftan, Erdel asilzâdelerinden Mozes ise Sadrazam Yemişçi Hasan Paşaya müracaat ederek kendisine ırsî olarak Erdel voyvodalığı verildiği takdirde devlet hazinesine yıllık on bin altın haraçla hizmet edeceğini arz etmiş ve isteği kabul edilmişti (1601).210 II. Rakoçi’nin isyanından sonra yerine kral olan Barçkay Ekoş kırk bin altın vergi vermek şartıyla seçilmişti (1658).211 9 Mayıs 1683’te Erdel Prensi Tökeli İmre’nin Osmanlı Devleti’ne itaat etmesi ile Rikâb-ı Hümayûn’a beş bin kese cedîd akçe ödemesi gerekmişti.212 18 Aralık 1684’te Erdel kralının yeniden bu makama atanması nedeniyle “En Güzel Hediye olmak üzere” altı bin altı yüz altmış altı mamul altın ve on bin bir buçuk esedî guruş (elli kese) vermişti.213
Erdel prensliğine getirilen kişiye kanun üzere başına altın krallık tacı (kuka) konur, beline kıymetli taşlarla bezenmiş bir kılıç kuşatılır, kabaniçe kürk, üsküf ve hazineden gönderilen tuğ (sorguç) ve sancak teslim edilirdi.214 Böylece prensin Erdel tahtına cülûs merasimi böylece tamamlanmış olurdu.215
213 TSMA, D, nr. 13, s. 22/a; “Bin doksan altı şehr-i Muharremin fi 11, Rikâb-ı Hümayûn’a En Güzel Hediye
olmak üzere yeniden olan Erdel hâkimi tarafından elli kîse hesabıyla altı bin altı yüz altmış altı mamûl
altın ve on bin bir buçuk esedî guruş Dergâh-ı Âli kapucubaşılarından Mostarlı Osman Ağa yediyle
gelüb teslim-i Hazine-i Enderun olmuşdur.” TSMA, D, nr. 29, s. 34/a.
214 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III,/2, s. 52, 54, 70; Naîmâ Mustafa Efendi, Tarih-i
Nâ’îma, IV, s. 1777; İbrahim Hakkı ÇUHADAR, Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-Tevârîh’i, I, s. 20; Stephan GERLACH, Türkiye Günlüğü, I, s. 366; Örneğin Boçkay’ın göreve getirilişinde bu merasim uygulanmış ve Boçkay “Halen biz padişaha kul olduk, akçe ile alınan kul ekseriya istemeyerek kulluk eder, amma biz abid-i ihsan olduğumuzdan can ü dilden itaat ve kulluk ederiz” diyerek teşekkür etmişti. İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III/ 2, s. 52.
215 İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III/ 2, s. 46.
216 TSMA, D, nr. 14, s. 39/a.
217 TSMA, D, nr. 13, s. 20/b.
218 TSMA, D, nr. 14, s. 36/b; TSMA, D, nr. 13, s. 16/b.
Vezirlik, defterdarlık, beylerbeyilik gibi mevkiler de adaylar arasında rekabete neden olur; bu kişilerin atandıktan sonra padişaha yüksek miktarda nakit ve değerli En Güzel Hediyeler sunmaları gerekirdi. Örneğin, 6 Mart 1684’te Defterdar Mehmet Paşa vezirliğe getirildiğinde vezaret En Güzel Hediyesi olarak elmasla süslenmiş bir kuşak, toplam yirmi elbiselik Acem ve Şam dibâsı, sade ve telli Hıtayî, mahûd çuka216; tuğ akçesi olarak ise atanmasından sekiz ay kadar sonra kırk beş kese mukabili on bin mamul altın En Güzel Hediye etmişti.217 17 Ocak 1684’te Sadrazam İbrahim Paşa vezaret pîşkeşi olarak beş bin Frengî altın218, elmas ile süslenmiş bir sorguç ve bir kuşak, bir samur kürk, Acem ve Şam dibâsı, sade ve telli Hıtayî, mahûd çuka, İstanbul serâseri, arka şalı, atlas ve kadife olmak üzere toplam otuz dört elbiselik kumaş sunmuştu. Beş bin altın Hatt-ı Hümayûn ile Harem-i Hümayûn inâmatı için masraf olunmuştu. Süslü kuşağın üzerindeki on üç büyük elmas çıkarılarak Hatice Sultan için yaptırılan elmas küpelere konulmuştu.219
25 Ocak 1684’te mirahurluktan sadrazamlığa yükselen Süleyman Paşanın vezaret pîşkeşi olarak verdiği on bin mamul altına mukabil dokuz bin yaldızî altın (hasene)220 ile on beş elbiselik Acem ve Şam dibâsı, sade ve telli Hıtayî, mahûd çuka gibi En Güzel Hediyeler Enderun Hazinesi’ne dâhil edilmişti.221 17 Şubat 1686’da Padişahın Sadrazam Süleyman Paşaya verdiği vezaret En Güzel Hediyesi mukabilinde Süleyman Paşanın padişaha sunduğu En Güzel Hediyeler i ise çok daha kıymetli ve farklı oluşuyla dikkati çekmektedir. İki yüz kırk bir dirhem ağırlığında şemame amber; zümrüt imameli ve taşlarından beşi zümrütten yapılmış inci tespih; elmas ile bezenmiş biri Selimî biri Kürdî kabzalı üç hançer; biri kapağı altın, altı ve üstü birer yakutlu; diğeri elmas, yakut ve zümrütlü sonuncusu ise elmas ile süslenmiş akrep olmak üzere aylı ve günlü üç koyun saati, En Güzel Hediye edilmişti.222
8 Aralık 1689’da Küprülüzâde Mustafa Paşanın vezaret En Güzel Hediyesi seksen beş dirhem şemame amber, beş zümrüt ve doksan dört incili, zümrüt imameli bir tespih, bir tahta samur kürk ile dört elbiselik mahûd çuka idi.223 Bunlardan dört elbiselik mahûd çuka bir ay sonra hazinedar ustaya ihsan edilmiş; inci tespih ise padişahın kullanması için ayrılarak silahdar ağaya teslim edilmişti. 1691’de Sadrazam Ali Paşa vezaret pîşkeşi olarak bir tahta samur kürk224; yaklaşık bir yıl sonra ise yine bir tahta samur kürk En Güzel Hediye ettiği görülmektedir.225 1 1 Kasım 1697’de Hüseyin Paşa vezaret En Güzel Hediyesi olarak beyaz çukaya kaplı samur erkân kürkü ile elvan çuka, Acem ve İstanbul dibâsı, sade ve telli Hıtayî ve ketresiz atlas’tan oluşan toplam yirmi dört elbiselik kumaş En Güzel Hediye etmişti.226
220 TSMA, D, nr. 13, s. 16/b.
221 TSMA, D, nr. 14, s. 37/a.
222 “Şevketlü padişahımız vezaret En Güzel Hediyesi inâm eylediklerinde veziriazam hazretleri dahi kendilerine
gelen hedâyâları Rikâb-ı Hümayûn’a ihda eylemişlerdir.” TSMA, D, nr. 14, s. 52/a; BOA. İE.SM, nr.
1773.
223 TSMA, D, nr. 22, s. 11/a.
224 TSMA, D, nr. 22, s. 19/a.
225 TSMA, D, nr. 22, s. 23/b.
226 TSMA, D, nr. 15, s. 18/a.
27 Kasım 1684’te yeniçeri ağası vezirlikle görevlendirildiğinde bir tahta samur kürk ile yirmi elbiselik Acem ve Şam dibâsı, sade ve telli Hıtayî, mahûd çuka kumaş En Güzel Hediye etmiş ve üç gün sonra da tuğ akçesi olarak verdiği on bin şerifî altın hazineye gelir kaydedilmişti.227
23 Ekim 1682’de Mirahur-ı Evvel Süleyman Ağa haseki sultan kethüdası olduğunda Çatalca Menzili’nde padişaha elmas ve yakut ile süslü bir kuşak, Şam ve Acem dibâsı, sade ve telli Hıtayî, mahûd çukadan oluşan toplam yirmi bir elbiselik kumaşı En Güzel Hediye etmişti.228 Süleyman Ağa ertesi sene bulunduğu makam için padişah Belgrat’ta iken, dokuz top sof vermişti.229 Aynı yılın 25 Mayıs 1683’te Gümrük Emini Hüseyin Ağanın, valide sultan kethüdâsı olduğunda rikâbiye olarak taahhüt ettiği akçeden dört bin altıyüz elli sekiz esedî guruş mukabili bin yedi yüz üç yaldız altın ile yarım guruş verdiği görülmektedir. Hüseyin Ağanın ödediği bu meblağın bir kısmı, daha önce valide sultan inâmatı için darüssaade ağasının kendi akçesinden verdiği bin altının iadesi için masraf olunmuştu. 230