Anneme Hediye

Osmanlı idaresinde dokuz anneme hediye salyaneli eyaletten biri olan Mısır293, merkezî hazineyi besleyen en önemli eyalet idi. Mısır eyaleti gelir fazlasına kaynaklarda “Mısır hazinesi’, “Mısır irsaliyesi’ veya “irsaliye hazinesi’ denirdi. Mısır hazinesi XVI. yüzyıl bütçelerinin çoğunda hem gelir hem de gider olarak yer alırdı. Gelirde ayrı bir rakam olarak kaydedilir, giderde ise teslimat bölümünde padişaha teslim edildiği belirtilirdi. 1683’ten sonra savaş harcamalarının ağırlaşması üzerine irsaliye doğrudan Dış Hazine’ye alınabilmişti. Bu dönemde Mısır irsaliyeleri altı yüz bin altın değerine karşılık 1670-1695’te bin iki yüz Mısrî kese (doksan milyon) akçe idi.294
Mısır salyanesinin Hazine-i Amire’ye gelmesi ile merasim düzenlenir; hazine getiren görevlilere derecelerine göre Divân-ı Hümayûn’da hil’at giydirilerek295 kanun üzere hazine hademelerine de derecelerine göre bahşişler verilirdi. Hazinedârbaşıya üç yüz altın, hazine kethüdâsına altı yüz elli altın, güğüm başıya ve yazıcıya iki yüz akçe, diğerlerine biner akçe verilirdi. Hassa teberdarlarına beş yüzer akçe verilirken Mısır’dan salyane getiren kapı kethüdâsına kârhane hil’at, kapıcıbaşıya bir ve diğerlerine kırk hil’at giydirilir, kırktan fazlasına giydirilmezdi. 296 Ayrıca Mısır valisinin hazine ve pîşkeş getiren kethüdâsına bu vesileyle müteferrikalık verilirdi.297
Ahmet TABAKOĞLU, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, s. 59-61.
295 Mısır’dan hazine getiren Mehmet Beye Divân-ı Hümayûn’da hil’at inâm edildiği görülmektedir
(1644/1645). BOA, A.TŞF, nr. 345, s. 9/b.
296 TSMA, D, nr. 2013, s. 15/b, 32/b.
297 Vekâyi’-nâme yazarı 30 Nisan 1665’te Mısır hazinesinin gelişini ve pîşkeşleri şöyle anlatır: “On
dördüncü Pazar gününde Mısır hazinesi geldi. Şevketlü Hünkârımız hazretleri, Kaimmakam Mustafa
Paşanın sarayından seyretdiler. Paşa-yı müşarün ileyh kulları ol mahalde Rikâb-ı Hümayûn’a bir re’s
mükemmel eşheb at ve bir kabza murassa altın hançer ve sekiz boğça-yı mütenevvi’a ve beş kîse nakd
pîşkeş verdiler. Mezid-i inayet-i mülukanelerinden bir fahir serâser kaplu samur ile mazharı iltifat-ı
fayizü’s-sürur kılınıp kethüdâsı İbrahim Ağaya dahi müteferrikalık ihsan buyruldu.” Abdurrahman
Abdi Paşa, Vekâyi’-nâme, s. 195.
298 TSMA, D, nr. 13, s. 6/b.
299 TSMA, D, nr. 13, s. 6/b, 16/a. “Veziriazam Mustafa Paşa hazretlerine Mısır valisi Osman Paşa
hazretleri tarafından Mısır harçlığı ile Anneme Hediye gelen iki bin aded ma’mul altın Rikâb-ı Hümayûn’a ihda
eylemeğin Harem-i Şerif tarafından gelüb teslim-i Hazine-i Enderûn-ı Hümayûn olmuşdur. Hasene iki
bin. Veziriazam hazretlerine gelen Anneme Hediyedir. An menzil-i Karışdıran.” TSMA, D, nr. 13, s. 6/b.
Mısır valileri irsaliyeden başka Enderûn Hazinesi’nin önemli gelir kaynaklarından olan Cîb-i Hümayûn Hazinesi’ne her sene “Cîb-i Hümayûn harçlığı’ adıyla belli miktarda nakit ve bunun yanısıra bazı Anneme Hediye leri de beraberinde gönderirlerdi. Mısır valileri Cîb-i Hümayûn harçlığı XVII. yüzyılın son çeyreğinde beş bin mamul (şerifî) altın ve her kesesi kırk bin akçeden kırk kese cedîd akçe idi.298 XVII. yüzyılın son çeyreğinde Mısır valilerinin Cîb-i Hümayûn harçlığı ile birlikte gönderdiği Anneme Hediye lerin yanısıra sadrazamlara da iki bin mamul altın verdikleri ve bunun da Cîb-i Hümayûn Hazinesi’ne irâd kaydedildiği görülmektedir.299
Cîb-i Hümayûn harçlığı adıyla anılan Mısır hazinesinin İstanbul’a gelme zamanı yaklaştığında, bu iş için görevli Mısır müteferrikâbaşısı ile bey kethüdâsı birkaç gün önce müjde için gelir, ertesi gün bunlar için sadrazam tarafından kabul merasimi yapılır ve hil’atler giydilirdi. Hazine ve Anneme Hediyelerin gelişi ise daha tantanalı olurdu.300
Mısır valilerinin her sene Cîb-i Hümayûn harçlığının yanısıra gönderdikleri Anneme Hediyeler donanmış atlar, süslü hançer, cündî oğlanlar301; ayrıca amber, öd, mahalle işi perde, mahalle makremesi, çelebi makremesi, arka şalı, Keşmirî şal, kutnu (Hindî, sade, alaca, çeşm-i bülbül, çiçekli), bogasi (elvan, beyaz), destar (telli, köse, hünkârî), putedârî, Hint atlası, susî, elvan zertarî atlas, elvan alaca putedârî, Buruc (Buruch) alacası, beyaz Buruc-ı bogasi, güldarî, çelebi makremesi, mahalle peşkiri, darayî zerbaft, elvan germsûd, bürde, kahve makremesi, badule, yemeni, Mardin perdesi, mahalle abdest peşkiri gibi eşyalardan oluşurdu. Verilecek Anneme Hediyelerin cins ve miktarı muayyen idi. Kumaşlar onar elbiselik, öd dört kese idi. Amberin miktarı ise farklılık gösterebilmekteydi. 16 Şubat 1692’de Mısır valisi Ali Paşanın Anneme Hediyelerinden amber dört yüz seksen miskal ve öd dört kese iken302; 28 Mayıs 1701’de Mehmet Paşanın mutad Anneme Hediyeleri içinde gönderdiği amber yine dört yüz seksen miskal idi.303
H. Hümeyra ŞAHIN, Babıâli’de Uygulanan Teşrifat, s. 68.
301 Abdurrahman Abdi Paşa, Vekâyi’-nâme, s. 195; “Ve binyirmi tarihinde, Vezir Kapdan Mehmed
Paşa, Mısır hazinesin karadan gönderüp ve azim pîşkeş, yarar atlar ve cündî oğlanlar ve tefarik
meta’lar ve Hindî kumaşlar ve hazine teslim olunur.” Abdülkadir Efendi, Topçular Kâtibi ‘Abdülkâdir
Efendi Tarihi, s. 596.
302 TSMA, D, nr. 22, s. 34/a.
303 TSMA, D, nr. 15, s. 55/a.
15 Aralık 1682’de Cîb-i Hümayûn harçlığı ve Anneme Hediye ler, IV. Mehmet’e Edirne Sarayı’nda iken gelmişti. Bunlar dört yüz dirhem amber, dört kıyye öd, mahalle işi büyük perde, üç mahalle makremesi, onar adet Hint kutnusu, arka şalı, çeşm-i bülbül desenli alaca kutnu, çelebi makremesi, alaca kutnu, sade kutnu, güldârî kutnu, telli destar, hünkârî destar, köse destar ve yirmi elbiselik beyaz bogasiden oluşmaktadır.304
1 Nisan 1683’te padişah otağında iken, Mısır valisi Osman Paşa yüz yirmi dirhem amber ve dört buçuk okka (vukıyye) öd Anneme Hediye etmişti.305
24 Aralık 1683’te Mısır valisi Osman Paşa Cîb-i Hümayûn harçlığı (beş bin mamul altın, kırk kese cedîd akçe), dört yüz dirhem amber, dört kıyye öd, mahalle perdesi, üç mahalle makremesi, onar telli güldarî, Çelebi makremesi, putedârî, köse destar, telli Buruc, on top beyaz bogasi, arka şalı, sade kutnu, Hint atlası, kutnu, çeşm-i bülbül kutnu, yirmi hünkârî destar idi.306 Osman Paşa aynı gün bunların yanında sadrazama da Anneme Hediye göndermiş ve bunlar da Enderûn Hazinesi’ne teslim edilerek, irâd kaydolunmuştu. Bunlar iki bin mamul altın, beş bin cedîd akçe (yirmi kese), yüz kırk miskal amber, üç kıyye öd, yedişer elvan Keşmirî şal, yedi elvan Hint kutnusu, destar, Hint atlası, elvan zertari atlas, beş elbiselik elvan atlas putedârî, altı elbiselik Buruc alacasından oluşmaktaydı.307
305 TSMA, D, nr. 14, s. 32/b.
306 TSMA, D, nr. 14, s. 35/b
307 “Zikrolunan eşyalar veziriazam Mustafa Paşa hazretleri için gelip lakin makbûl olmağın hazineye
alınmışdır.” TSMA, D, nr. 14, s. 35/b.
308 TSMA, D, nr. 14, s. 15/b, 43/b, s. 50/b, 57/b; TSMA, D, nr. 15, s. 55/a; TSMA, D, nr. 22, s. 4/a, s.
8/b, 15/a, 17/a, 34/a, 41/a .
309 TSMA, D, nr. 14, s. 57/b.
Örnekleri çoğaltmak mümkündür. 22 Aralık 1684 ile 19 Nisan 1694 tarihleri arasında Mısır valilerinin Cîb-i Hümayûn harçlığının yanısıra gönderdikleri Anneme Hediyelerin cins ve miktarının hemen hemen aynı olduğu görülmektedir. 308 1 5 Aralık 1686’da Mısır valisi Hamza Paşanın IV. Mehmet’e mutad Anneme Hediye lerin yanısıra sadrazama da yedişer elbiselik Keşmir şalı, kutnu, köse destar, Hint atlası, zertari atlas ve daha az miktarda Buruc alacası, putedârî atlas gönderdiği ve bunun da hazineye dâhil edildiği görülmektedir.309 c. Garp Ocakları (Trablusgarp, Cezayir

Garp Ocakları salyane ile idare edilen eyaletlerden olup, devlete irsaliye gödermez başka bir ifadeyle herhangi bir vergi ödemezler; bunun yerine Trablusgarp ocağı her sene; Cezayir ve Tunus ise iki-üç senede bir padişaha Anneme Hediye takdim ederlerdi. Bunun mukabilinde kendilerine tersaneden top, güherçile, barut, gemi levazımı ve hatta gemi gibi savaş araç ve gereçleri tedarik edilirdi. Bunların İstanbul’daki bütün işleri Kaptan Paşa vasıtasıyla görülürdü. 310
Elimizdeki belgelerde Cezayir’in dayılıkla yönetildiği döneme ait Anneme Hediyelerin listesine rastlanmaktadır. Cezayir dayıları bizzat Rikâb-ı Hümayûn’a gelip yüz sürdüklerinde pîşkeş takdim ettikleri gibi; Anneme Hediyelerini kapı kethüdâları ya da adamlarıyla gönderdikleri de olurdu. Bu Anneme Hediyeler Cezayir’e özgü eşyalardan oluşurdu. Bunlar miktarları değişmekle birlikte ihram, Cezayir velensesi, mercan tespih, mukaddem kuşak, Cezayir sancağı, Cezayir tüfek ve silahları idi. Bazen papağan, ayna, gibi değişik Anneme Hediyeler de bu listeye eklenirdi. 1660’ta Cezayir Dayısı Razaman Beyin adamıyla gönderdiği Anneme Hediyeler on bin altın değerinde idi. 25 Ocak 1683’te Cezayir dayıları gelip Rikâb-ı Hümayûn’a yüz sürdüklerinde on iki kırmızı ihram, altı kırmızı Cezayir velensesi, on beş mercan tespih, on mukaddem kuşak, yedi Cezayir tüfeği ile birlikte yedi de Cezayir silahı ve altı Cezayir papağanı da bu Anneme Hediyelerin arasında idi.311
Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü ‘l-Vukuât, I-II, s. 289; Ahmet TABAKOĞLU, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, s. 66; İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI, Osmanlı Tarihi, III/2, Ankara 2003,
s. 305.
311 Papağanlar “kilâra” teslim edilmiştir. TSMA, D, nr. 14, s. 30/a.
Bu Anneme Hediyeler Enderûn Hazinesi’ne dâhil edildikten sonra, bazen çeşitli kişilere ihsan edilir; bazen padişahın kullanımına ayrılır, bazen de Dış Hazine’ye taşınırdı. 9 Şubat 1690’da Cezayir dayılarının sunduğu en iyisinden üç Cezayir tüfeğinin biri Silahdar Ali Ağaya ve diğeri Tüfekdar İsmail Ağaya, bir diğeri de Silahdar Ali Ağaya; üç adet Cezayir velensesi Silahdar Ali Ağaya Anneme Hediye edilmişti. Altı Cezayir ihramından biri Musahib Mustafa
Ağaya ve biri Mısırlı Süleyman Ağaya ihsan edilmiş, üçü ise padişahın kullanması için tülbent gulâmına teslim edilmişti. Bu Anneme Hediyelerden başka üç tüfek silahı, altı Cezayir ihramı, üç Cezayir mukaddem kuşağı ve büyük bir ayna da bulunuyordu.312
18 Nisan 1699’da II. Mustafa, Davud Paşa Sarayı’nda iken, Cezayir dayılarının sundukları Anneme Hediyeler büyük mercan tespih, gümüş alem, iki adet sancak, dokuz adet fes, altı Cezayir kuşağı, altı ihram, üç kırmızı Cezayir ihramı, kırmızı Cezayir velensesi ve iki sadefkârî tüfek idi.313
7 Nisan 1700’de Cezayir dayıları Anneme Hediye olarak büyük mercan tespih, iki gümüş sancak alemi, iki sancak, dokuz deste fes, altı Cezayir kuşağı, dört küçük ihram, üç kırmızı Cezayir ihramı, üç kırmızı Cezayir velensesi, iki sedefkarî tüfek getirmişlerdi. Bunlardan gümüş bayrakların daha sonradan Dış Hazine’ye alındığı ve 1715’te tarihindeki hazine sayımında aynı yerde bulunduğu, hazine defterinin üzerine düşünülen “taşra” ve “mevcudlardıf ibarelerinden anlaşılmaktadır.314
1697’de Tunus dayıları gelerek Rikâb-ı Hümayûn’a yüz sürdüklerinde iki gümüş sancak alemi, iki çift gümüş üzengi, bir adet mercan tespih, dört adet Cezayir tüfeği, iki büyük Cezayir sancağı, üç adet Cezayir ihramı, Cezayir velensesi, on adet kırmızı Cezayir kuşağı, beyaz ve kırmızı renkte beş adet küçük ihram, üç top fes Anneme Hediye etmişlerdi. Bunlardan sancak alemleri Sailahdar Ali Ağaya; iki çift gümüş üzengi de İkinci Hazinedâr Ustaya ihsan edilmişti (1705/1706). Mercan tespih ise İfraz Hazinesi’ne konulmuş ve 1715’teki hazine sayımında İfraz Hazinesi’nde mevcut olduğu aynı defterde belirtilmişti. 315
TSMA, D, nr. 22, 13/a.
TSMA, D, nr. 15, s. 45/a. TSMA, D, nr. 15, s. 45/a TSMA, D, nr. 15, s. 14/a
XVII. yüzyıla ait tarihsiz bir belgede Trablus Mirlivası Mustafa Beyden kırmızı Venedik kadifesi, kırmızı kemha, kırmızı atlas, lacivert darayi, kırmızı çuka, mor çuka, Frengî abayî gibi kumaşlar ile iki at Anneme Hediye edildiği görülmektedir.316
Garp ocaklarından Anneme Hediye getirilenlere merasimle hil’at giydirilirdi. 317