Obsidyen Ayna dönem yalnızca teknolojide önemli yeniliklerin çıkmasıyla değil, toplumun yaşam biçimi, hayata bakışı ve düzeninde de köklü değişiklilerin gerçekleştiği bir süreçtir. Bugünkü uygarlığın temelleri bu dönemde oturur. Endüstri Devrimi’ne kadar geçen zaman boyunca hâkim toplumsal düzenin temelleri bu süreç içinde atılır. Uygarlık tarihinin en önemli dönüşümü olması bakımından Neolitik Çağ birçok araştırıcı tarafından ” Neolitik Devrim” olarak da adlandırılır.(Lev. I res. 1) Neolitik Çağ ” Cilalı Taş Devri ” artık İlk Üretimci Köy Toplumları olarak da adlandırılıyor.1

Neolitik Devrim, her yerde aynı zamanda, aynı şekilde olmamıştır. Epi-Paleolitik topluluklar, Doğu Akdeniz, Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya, Güneydoğu Anadolu ile Doğu Anadolu’nun güney kısımlarında İÖ 11 bin yıllarından itibaren bu yeni yaşam biçimini geliştirmeye başlamış olsalar da yeni yaşam biçiminin son şeklini alması İÖ 6 bin yıllarında gerçekleşmiştir. Orta Anadolu’da farklı özellikler taşıyan benzer bir sürecin yaşandığı anlaşılmıştır. Orta ve Güneydoğu Anadolu’da bu gelişmeler yaşanırken dünyanın başka yerlerinde olduğu gibi Batı ve Kuzey Anadolu’da halen Mezolitik Çağ kültürlerinin süre geldiği, yani farklı kültürel oluşumların çağdaş olarak varlıklarını sürdürdüğü unutulmamalıdır.2

Neolitik Çağ, Çanak Çömleksiz Neolitik ve Çanak Çömlekli Neolitik Çağ olarak iki bölümde ele alınmaktadır. Bu bölümleme yalnızca kilden kap kaçak yapımı gibi yeni bir teknolojinin ortaya çıkmasına bağlı değildir. Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ’da yerleşik yaşam ve bunun gereği yeni bir mimari, köy yaşantısı ortaya çıkar; beslenmeye tahıllar ve evcilleşme sürecindeki hayvanlar giderek daha fazla katılır, ancak avcılık ve toplayıcılık hala yaşamın temelini oluşturmaya devam eder. Buna karşılık Çanak Çömlekli Neolitik Çağ ile birlikte çiftçiliğe, besin üretimine dayalı ekonomik model tüm kurallarıyla yerleşmeye başlar ve bu toplumsal yaşamın her kademesine yansır. Bu nedenle Neolitik Çağ’ın ikiye bölünmesi bu dönemlere verilen adların belirlediğinden daha da önemlidir.3

Neolitik Çağ ile birlikte ortaya çıkan bir önemli olgu da hızlı değişim sürecidir. Oysa bundan önceki dönemlerde, milyon yılı geçen insan yaşamında değişim süreci çok yavaş gerçekleşmiştir. Bu dönemi deneme yanılma yöntemiyle yeni arayışların olduğu, kültürü oluşturan öğelerin tümünü sürekli olarak biçim değiştirdiği çok dinamik bir süreç olarak algılanmaktadır. Ancak bu hızlı değişim, yalnızca İlk Üretim Toplumları, Neolitik’in gerçekleştiği ” çekirdek bölge 11 için geçerlidir. Bu çekirdek bölgenin dışında çok daha durağan bir yaşamın varlığı bilinmektedir.4

Görüldüğü gibi bu dönemde birbirinden farklı iki çekirdek bölge tanımlanabilir: Yakındoğu Neolitik’i olarak adlandırılan Güneydoğu Anadolu ile Doğu Anadolu’nun güney kısımlarının dahil olduğu birinci bölge ve İç Anadolu’da özellikle Konya, Niğde çevresindeki ikinci bölgedir.5

Neolitik’ten itibaren insan, bitki, hayvan ve doğal çevre arasındaki ilişkiler bambaşka bir boyut kazanmıştır. Neolitik’e damgasını vuran üç önemli olay vardır. Bunlar sırasıyla tarım, hayvancılık ve çanak çömlek yapımıdır.6

Tarım, insanoğlunun sabit köyler kurup, toprağa bağlanmasında belirleyici bir unsur değildi; aksine insan toplulukları tarımdan çok önce yerleşti; köyler kurdu; daha sonra yabanıl tahılların bilinçli olarak ekimini yapmaya başladı. (Lev. I res. 2) Kuşkusuz, tarımcı köy topluluklarının ortaya çıkması, gelişmesi yeni ekonomik ve sosyal-kültürel sistemleri de beraberinde getirdi. Besin üretiminin insanlık tarihinin en önemli kilometre taşı olduğu söylenebilir. Besinlerini üreten, böylelikle yarattığı artı ürünle geleceğini güvenceye alan tarım topluluklarının yaşam biçimleri, tarımın ilk kez nerede görüldüğü, nasıl bir seyir izlediği, hangi bitkilerin ilk önce tarıma alındığı hep merak konusu olmuştur. Tarımın ortaya çıkışı konusunda çok çeşitli kuramlar ileri sürüldü. Bazı araştırıcılara göre, yerleşik yaşama geçtikten sonra kaydedilen hızlı nüfus artışı ile geleneksel besin kaynaklan arasındaki dengesizlik insanoğlunu yeni besin arayışlarına yöneltti; bunun neticesinde de bire on verecek yeni bir besin üretimi tarzı, yani tarım benimsendi. Bir diğer görüşe göre de, holosen’in (Dördüncü Zaman’ın pleistosenden sonraki ikinci jeolojik dilimi) başlangıcında giderek artan kuraklık insan topluluklarını, hayvanları ve bazı yabani tahılları belirli su kaynaklarının etrafında buluşturdu. İnsanlar bu yabanıl besin kaynaklarıyla çok yalan bir ilişkiye girdi; onları daha yakından tanıma fırsatı buldu. Böylelikle, giderek evcilleştirme süreci başladı. Aslında evcilleştirme tek bir nedene indirgenemeyecek kadar karmaşık bir süreçtir. Bu yeni ekonomik sistemin gelişmesinde hiç kuşkusuz birden fazla unsurun payı oldu.7

Mezolitik Çağ’da yabanıl buğdayı öğütüp sofrasında kullanan insan, bu yaşam tarzını Neolitik Dönem’de de bir süre devam ettirdi. Yakındoğu’da Tel Mureybet (Suriye), Anadolu’da Çayönü ve Aşıklı, önceleri yoğun biçimde yabanıl tahılların toplandığı ve yendiği köy yerleşmelerinden birkaçıdır. İnsanlar bu büyük köyleri kurarken henüz tarımla uğraşmıyorlardı. Uygun toprak, yeterli su, geleneksel bilgi birikimiyle bütünleşince tarım denilen devrim gerçekleşti. Buna biz devrim diyoruz; çünkü insan emeğiyle yaratılan ürün, arazi işleme ve araziyi kavrama bilinci, mülkiyet anlayışı, nüfustaki belirgin çoğalma, çeşitli meslek dallarının belirmesi, köyler arasındaki ticaretin geniş boyutlara ulaşması, sosyal sınıfların ortaya çıkışı ve daha birçok sosyoekonomik gelişmeler besin üretimiyle birlikte olmuştur. Tarımın başlaması insanoğlunun varoluş mücadelesine yeni boyutlar kazandırdı. Birçok yabanıl tahılın bilinçli olarak ekilip biçilmesine bağlı olarak, beslenme alışkanlığı da değişti; insanoğlu ilk kez ekmeğini yapmaya başladı. Tarıma geçişle bağlantılı biçimde köyler daha da büyüdü. Hasat zamanında nüfus daha da arttı Toprağın işlenmesi, yüksek verim alınması ile birlikte özel mülkiyet kavramı anlam kazandı; toprak değerlendi. Komşu köyler arasında arazi kavgaları başladı, bu da giderek büyük çaplı savaşlara dönüştü.

Yakındoğu’da zamanımızdan aşağı yukarı 10.000 yıl önce besin üretimine geçildiğinde Avrupa henüz avcı-toplayıcı yaşam biçimini sürdürüyor, insan topluluklarının bir kısmı hala mağaralarda yaşıyordu. Yakındoğu’da ise çok geniş bir ekolojik yelpaze olan Bereketli Hilal bölgesinde gelişti. İnsanoğlu bu farklı coğrafi bölgelerde yabanıl tahılı kendi istek ve gereksinmeleri doğrultusunda seleksiyona tabi tuttu. Buğday ve arpa tarıma ilk alman iki yararlı tahıldı. Bunları mercimek, nohut, bakla ve diğerleri izledi.8

Tarımla birlikte araç gereçler daha da çeşitlendi. Besin üretiminin gereği olarak yeni aletler geliştirildi. Boynuz ya da kemikten hazırlanan aletler üzerine keskin kenarlı çakmaktaşı ya da obsidiyen parçalan çakıldı; sonra bunlar katranla sabitleştirilerek orak yapıldı, yetişen tahılları biçmek için kullanıldı. Çapa ve saban gibi aletler bu dönemde karşımıza çıkar. Ayrıca havanlar, bazalttan öğütme taşları, ok uçları, kenarları sarp düzeltili dilgiler, yongalanmış taç kursları Neolitik çağın araç ve gereçleri arasında sayılabilir.(Lev. II res. 1) Örneğin Aşıklı Akeramik Çağ Neolitik köy yerleşmesinde obsidiyenden yapılma on binlerce çeşitli alet ele geçti. İlk tarımcı köy toplulukları ağaçtan da birçok alet yapmış olmalıydılar. Ancak bunlar zaman içinde çürüyüp yok oldular. İnsanoğlu Neolitik çağda madeni de keşfetti. Nitekim Aşıklı, Çayönü ve Nevali Çori Neolitik insanları zamanımızdan 9000 yıl önce bakın tavlayarak işliyor ve bundan süs eşyaları yapıyordu.9

Tarımın arkasından, Neolitik kültür devri içinde insanoğlunun gerçekleştirdiği ikinci büyük devrim hayvanın evcilleştirilmesi oldu. Evcilleştirmenin öyle birden olmadığı kabul edilmektedir. İlk evcilleştirme tam olarak ne zaman gerçekleşti, bunun tarihini belirlemek son derece güçtür. Arkeolojik kazılardan elde edilen bilgilere bakılırsa, zamanımızdan aşağı yukarı 9000 yıl öncesinde insanoğlu sütü, eti ve postundan her an kolayca yararlanabileceği hayvanları yavaş yavaş kendine alıştırıyordu. Evcilleştirmek amacıyla seçilen ırklar, her türlü tehlikeye karşı koruma altına alınmış, yiyecek ve su ihtiyaçları daha özenle karşılanmıştır. Böylece arka arkaya evcilleştirilen hayvanlar insanla aynı mekânı paylaşmıştır. Zaten evcilleştirme, insanla hayvanın ortak çıkarlarının kesiştiği noktadır. Koyun, keçi, domuz ve sığır Yakındoğu tarımcı köy topluluklarının alternatif besin kaynaklarıydı. Böylece, insan, gün boyu av peşinde koşmaktan da büyük ölçüde kurtulmuştu. Neolitik çağın bazı tarımcı köy topluluklarında evcilleştirme süreci her hayvan için aynı olmadı; örneğin Hallan Çemi’de domuz, koyun ve keçiden daha önce evcilleştirildi. Köpek, tarım öncesi köy topluluklarının kendilerine bağladıkları ilk hayvandır. Evcil köpeği Yakındoğu’nun (Jarmo ve Jericho Neolitik yerleşmeleri) yanısıra Kuzeybatı Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da (Idaho) da görüyoruz. İnsan sadece sığır, domuz, koyun, köpek ve keçi gibi hayvanları değil aynı zamanda tavuk, ördek, kaz gibi kümes hayvanlarını da evcilleştirdi. Çiftçilik ve hayvancılığın arka arkaya gerçekleşmesiyle birlikte Anadolu ve Yakındoğu’daki Neolitik köy yerleşmeleri daha örgütlenmiş, karmaşık ve zengin büyük yerleşim merkezleri haline geldi. Orta Anadolu’da yeşeren Çatalhöyük Uygarlığı bunun en güzel örneğidir.10

Kilden kap kaçak yapımı, esas olarak basit bir teknolojiye dayanır. Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ’da geliştirilen terazzo, bakır işçiliği gibi çok daha karmaşık yöntemler göz önüne alındığında, kilin özelliklerini çok eski dönemlerden beri bilen insanların bu birikimlerini kap kaçak yapımında kullanmamış olmaları, buna gereksinme duymamalarıyla açıklanabilir. Olasılıkla kilin bu şekildeki kullanımı ilk olarak fırınlamayla değil, kurutulmasıyla sertleştirilen ve depo amacı için yapılan ambarlarda görülür. Tahılın giderek artan ölçüde günlük yaşama girmesi ” sulu aşı” ortaya çıkartmış, köy yaşantısı da konut içinde su tüketimini arttırmıştır. Aynı süreç içinde bazı besinlerin mayalandırılması, örneğin arpanın biraya dönüşümü gibi kilden kap kaçak gereksinimini ortaya çıkartan etkenler olarak düşünülmelidir. En eski kap kaçağın nerede bulunduğu sorusunu yanıtlamak olanaksızdır. (Lev. II res. 2) Teknik olarak gerçek anlamdaki ilk çanak çömlek Çayönü yerleşiminde bilinir. Bunlar kapalı ortamda fırınlanmış, koyu renkli, yüzeyi sürtülerek parlatılmış açkılanmış kaplardır. Bu teknolojinin İÖ 6500 yıllarında hızla doğuya doğru yayıldığı, açık ateşte fırınlanan, açık renkli kapları, yüzeyi basit çizi, baskı yöntemiyle bezemelilerin ve hemen ardından da kalın kırmızı astarlı kap kaçak ortaya çıkmıştır. Bu süreci en iyi yansıtan yerlerden biri de Birecik yakınlarındaki Mezraa Teleilat’tır. Bölgenin batısında Amik Ovası’nda Teli Kurdu ile Mersin yakınlarındaki Yumuktepe de ilk kap kaçağın gelişimini göstermesi açısından önemlidir. Dönemin sonuna doğru açık zemin üzerine kırmızı ya da koyu kahverengi boya bezemeli kap kaçak bölgenin her yerinde yaygın olarak görülür