Yakutun Oluşumu

Onay, age, s. 408; Kutlar, age, s. 22.

Hekim Belinas’ın “Sırr-ı Tabî’af adlı kitabında bahsettiğine göre, güneş bazı yerlere direkt temas ettiğinde, güneş ışınları o yere sıcaklığı gereğince tesir edermiş ve orada hiç rutubet kalmazmış. Güneşin sıcaklığı kuruluk üzerine nüfuz ettiğinde tabiatlarından ve renklerinden dönüp bir parça ateş olurmuş ve böyle yerlerde ne zaman ki rutubet ortaya çıksa, güneşin sıcaklığı ve kuruluğu rutubet üzerine o derece üstün gelirmiş ki rutubet kendi tabiatından çıkıp, havaya dönmek için buhar olurmuş. Ancak havaya dönmeden önce kuruluk üzerine galebe eder, taşlaşırmış ve bu taşın damarları dar ve ince olursa suyu ve letafeti içinde kalıcı olurmuş. Bu yolla meydana gelen taşa yakut derlermiş ve içindeki letafete yakutun suyu, nuru, ışığı, kıymeti ve parlaklığı denirmiş. Bu bahsedilen yerlerde meydana gelen su çok durursa, hava ve güneş harareti, üzerine çok etki ettiğinden içinde hiç rutubet kalmazmış, hararet onu şiddetle kaynatıp, taşa döndürürmüş. O vakit sertleşen taş kızıl yakut olurmuş. Kızıllığı ise hararetine ve kaynamasına göre meydana gelirmiş. Bu suyunun rutubetini gideren ve şiddetle kaynatıp taşa döndüren sıcaklığın dışında sıcaklık olmamalıymış. Aksi takdirde sertleşen yakutun rengi sarı olurmuş. Eğer bu suyu taşa döndüren sıcaklığın tesiri yavaşça olursa o zaman katılaşan yakutun rengi beyaz olurmuş. Bazen sıcaklıkla kuruluğun çokluğundan, durduğu suda rutubet kalmaz ve su kendi tabiatından ve renginden dönüp, kızarmaya başlarmış ve kuruluk da üzerine galebe edermiş. Sertleşip kızıl yakut olacağı zaman üzerine soğukluk üstün gelse o zaman taşın içi kızıl ve dışı karamsı olurmuş. Bu durumda taş mecburen içindeki kızıl ışıkları dışarı vururmuş ve iki renk birbirine karışırmış. Bu iki renk birbirine karışınca taşın rengi âsumâncûnî gözükürmüş yani gök renginde olurmuş. Bir başka görüşe göre rutubet sertleşip sarı yakut olacağı zaman üzerine soğukluk galebe eder, iç yüzü sarı ve dış yüzü karamsı olurmuş ve bu iki renk birbirine karışınca taşa gök rengi hâsıl olurmuş .
Aslında bütün taşlar madenlerinde yakut olmaya yetenekliymiş. Fakat oluşumları esnasında çeşitli engellerle karşılaştıkları için yakut olmamışlar. Kabiliyetlerine göre her biri farklı bir taş olmuş. Bu taşın yakut olmasına engel olan sıcaklıksa, taşın rengi kızıllığa meyledermiş, rutubetse beyaza çalar ve kuruluksa karalığa yaklaşırmış.114 Fehîm ve Râmî, yakutun oluşumuna telmihte bulur:

Elmâs ammâ ki kân-ı yâkût
Yâkût velî bilûr-ı ma’den (Fehîm/Üzgör, 1991: 228) Feyz-i bahş olsa ider seng-i siyahı yâkût
Sâyesi düşse ider hâki mu’anber hörşîd (Râmî/Hamami, 2001: 69)