Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleri edilen şeyler zamanla rüşvet halini aldığı için Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde özellikle Tanzimat’tan sonra bu iş bir kurala bağlanmış ve Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleriler, yasak olan ve yasak olmayan adıyla ikiye ayrılmıştır. Yasak olan Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleriler arasında; altın, gümüş ve bunlardan yapılan kıymetli eşyalar, çubuk takımı, şal, kumaş, kürk, köle, cariye, binek hayvanı gibi hayvanlar, çadır, her türlü zahire, kuru yemişler, odun ve kömür bulunmaktadır. Yasak olmayanlar ise; üzüm, kavun, karpuz, yaş meyve, çiçek, şekerleme ve tatlılar, yoğurt, tereyağı, süt, kuzu, av hayvanlarıdır. Yasak olmayan Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleriler için belirli bir miktar tayin olunmuştur”.
Marmara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümünden sayın Dr. Rıfat GÜNALAN ve Zeki KAVANOZ Başbakanlık Osmanlı arşivindeki Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleri kayıtları hakkında bir araştırmada bulunmuşlardır. Araştırmada 16.-17. yüzyıllar arası Maliyeden Müdevver Defter (MAD) serisindeki Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleri kayıtları analiz edilmiştir.
“Tespit edilen defterlerdeki Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleri kayıtları genelde; Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleri (hedâyâ), pişkeş, ihsan (ihsân-ı hümâyûn), inam, bahşiş, atiyye (atiyye-i şâhâne), avâtıf (avâtıf-ı şâhâne) ve harçlık şeklindeki başlıklar altında yer almaktadır. Osmanlı tarihi boyunca padişahların çeşitli şahıslara ve kurumlara verdiği Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleriler en yaygın adıyla ihsan-ı şahane olarak bilinmektedir. Bu tabir, atıyye-i hümayun, atıyye-i seniyye, in’âmat, iânat, eltaf, âtıfet gibi
12
benzer kelimelerle de ifade edilmektedir”.
Maliyeden Müdevver Defter serisinde söz konusu yüzyıllar arasında yabancı ülke kral ve kraliçelerine (imparator, imparatoriçe, çasar, çariçe ve şaha) takdim edilen ve onlardan gelen, yeni Müslüman ve han olanlara verilen çeşitli Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyelerilerin kayıtları bulunmaktadır.
“Gelen ülke elçilerine, hanlara ve adamlarına verilen Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleriler, yapılan masraflar, gelişte ve gidişte menzillerde kendileri için yapılan harcamalar, kiralanan ve döşenen evler ve evde kullandıkları eşyaların ayrıntılı liste ve masrafları, elçilerin getirdikleri ve dönüşte
13
götürdükleri Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyelerilerin listeleri (773sayfa) kayıtlanmıştır”.
13 A.g.e., s.70.
Dönemin incelenen kayıtlarında padişaha gelen ve padişahın muhtelif statüdeki kimselere verdiği Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleriler aşağıdaki şekliyle listelenmiştir.
“1 -Giyim kuşam: (ağır, bahalu, fahir, şahane, alemlü tekele, altın sırmalı siyah, müzehheb) hil’at, kaftan, semmûrdan) kakum kürk, samur kürk, elbise, (fahir) libas, dülbend, ayakkabı, (altınlı kadife) şibit, pabuç, (altın) üsküf, (altın, mugarrak) külah, hırka, kızıl börk, kemer, kuşak, (altınlı Frengi) kumaş, âlemli ak bezler, akmişe, şapka, (Frengi) kemha.
2-Ev eşyası: Halı/ kalı, kilim, (mücüş) ibrik, (gümüş) maşrapa, (altın, gümüş) tas, (altın, gümüş) tepsi, sürahi, (altın, gümüş) kadeh, (altın, gümüş}) avadanlık. 3-Ziynet eşyası: Altın, mücevher, gümüş elmas.
4-Nakit/ para: Akça, altın, dinar, filori, altın para, gümüş para, kızıl külçe. 5- Yiyecek: Kuzu, koyun, peynir, yağ ve kaymak. 6-Savaş araç ve gereçleri: Hançer, kılıç, zırh. 7-Binek ve yük aracı: At, deve, katır, surnepa. 8-İnsan: Oğlan ve cariye/ karavaş”.
Maliyeden Müdevver Defter serisi Osmanlılardaki Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleri kültürünü belgelerle gözler önüne sürmesi bakımından bu konudaki çalışmalara önemli bir kaynak oluşturmaktadır.
Gerek Osmanlı İmparatorluğunda gerekse Türkiye Cumhuriyeti’nde tahta geçişi kutlamak için gönderilen armağanlar gönderilene duyulan saygının, iyi niyetin ifadesi olarak algılanmıştır.
XVI. yüzyılda Türkiye’ye gelen Ogier Ghiselin de Busbecq bir yazısında İstanbul’dan dostça ayrılan elçiler için divanda ziyafet verildiğinden ve Erkeğe Alınacak Doğum Günü Hediyeleriler takdim edildiğinden bahsetmektedir. Ogier Ghiselin de Busbecq, Sadrazam Ali Paşa’nın kendilerine de biri Arap atı olmak üzere üç tane cins at gönderdiğini ifade etmektedir. Ayrıca atların yanında sırma işlemeli güzel bir elbise, İskenderiye’den gelme kıymetli panzehirlerle dolu bir çekmece ve içinde güzel kokulu yağ dolu bulunan billur kâse sunduğunu belirtmektedir.