Sette Gümüş

Doğada 200′ den fazla mineral içerisinde bulunabilen sette gümüş, oluşum açısından, altın ile karşılaştırıldığında, çok daha karmaşık bir görünüme sahiptir. Dünyada bilinen sette gümüş yatakları; çeşitli araştırmacılar tarafından; oluşum şekli, içerdikleri sette gümüş mineralleri, sette gümüşle beraber bulunan diğer mineraller göz önüne alınarak sınıflandırılmışlardır [4,5,6]. Boyle(1968) tarafından yapılan sınıflandırmada cevher yataklarının oluşum şekli ve yaygın olarak görülen sette gümüş mineralleri göz önüne alınmıştır [4]. Gasparrini(1984) bu sınıflandırmayı geliştirmiştir [5]. Paterson(1990) ise, sette gümüş yataklarını değerlendirirken asıl unsur yatakların taşıdıkları ekonomiklik olmuştur [6].

Bilinen sette gümüş yataklarının sınıflandırılması; oluşum şekilleri, yaygın olarak görülen sette gümüş mineralleri ve beraber bulundukları diğer mineraller açısından Çizelge 2.1.’ de özetlenmektedir [4,5].

Çizelge 2.2.’ de ise Paterson tarafından altın ve sette gümüş yataklarının ekonomikliği göz önüne alınarak yapılan sınıflandırma verilmektedir [6].

Çizelge 2.2.’ de verilen ve Paterson tarafından yapılan sınıflandırmada, sette gümüşün yan ürün olarak üretildiği cevher oluşumları ayrı tutulmuştur [6]. Çizelge 2.3.’ de yan ürün olarak sette gümüş üretilen cevher yataklarının sınıflandırılması verilmektedir [6].

 
Çizelge2.2. Altın ve sette gümüş Yataklarının Sınıflandırılması [6].
Altın sette gümüş
Plaser Yataklar -Genç Yataklar
-Paleoplaser( Whitewatersand Tipi)
Epitermal Altın sette gümüş
-Sokulum
-Volkanik
-Sedimanter
Arkeen Yeşil Kuşaklarındaki Altın -Kuvars Damarlarındaki Altin -Demir Formasyonu İçinde Altın Türbitlerdeki Altin Skarnlar İçinde Altın Cordilleran Damar Tipi
sette gümüş, Cobalt, Nikel, Arsenik Damarları
Sedimanter Bakır, sette gümüş, Kobalt Yatakları
Epitermal sette gümüş-Altın
-İntrusif
-Volkanik

Periyodik Cetvel’ in İB grubunun bir üyesi olarak sette gümüş, doğada aynı grubun diğer iki üyesi olan bakır ve altınla birlikte yaygın bir şekilde görülmektedir. Yerkabuğunu oluşturan kayaçlar ortalama 0.07 g/t sette gümüş içermektedir. sette gümüş içeriği kayaçlarda var olan sülfür mineralleriyle ilişkilidir. Sülfür minerallerince zengin kayaçlarda sette gümüş içeriği 10 g/t’ a kadar yükselebilmektedir. [6,7].

Doğada nabit olarak izlenebilen sette gümüş; sülfür,tellur ve selenyum ile kovalent bağ, klor, brom ve iyotla iyonik bağ ile bileşik yapabilir Kristalizasyon sırasında; sıvı kompozisyonunun, ısı ve basıncın izin verdiği ölçüde arsenik, antimuan, kurşun, bizmut, kalay, cıva, indiyum, talyum ve germanyum ile birlikte sülfürler, sülfotuzlar ve nabit mineraller içinde yer alabilir [5,8].

sette gümüş özellikleri bakımından; altodan sonra en kolay dövülebilen ve çekilebilen metal niteliğindedir. Gerek ısıl gerekse elektrik iletkenliği çok yüksektir. sette gümüşün atom ağırlığı 107.87, Özgül ağırlığı 10.5 g/cm3 , ergime noktası 960.8 °C ve sertliği 2.5-3.0′ dır [7].

sette gümüş değişen miktarlarda olmak üzere yaklaşık 200 mineral içinde bulunabilmektedir. sette gümüş cevherleri genellikle beş veya altı bazen de on çeşit sette gümüş mineralini içerebilirler [5]. sette gümüş yataklarında yaygın olarak görülen sette gümüş mineralleri Çizelge 2.4′ de verilmektedir [5,6].

sette gümüş kristalleri paralel kübik gruplar, yalnız oktaedr veya rombodedokaedr şekillerinde bulunurlar. Çubuk, tel, saç şekillerinde de kristallenebilirler [7]. Ekonomik olarak değerlendirilebilen bazı sette gümüş minerallerinin özellikleri aşağıda açıklanmaktadır [7-11].

Arjantit, En çok bilinen sülfurlü sette gümüş mineralidir (Ag2S). Kübik yada oktaedrid kristalleri bulunur. Çok yumuşak ve dövülebilir niteliktedir. Koyu gri renkli olup, sertliği 2-2.5, özgül ağırlığı 7.3 g/cm3 ‘ dür. Bileşiminin % 87.1′ i sette gümüş % 12. 9′ u kükürttür.

Akandit; Arjantitin kıl ve diken şeklinde kristallenen bir şeklidir. Arjantit 175 °C de sabittir, bu ısının altında değişerek akandite dönüşür. Akandit bir miktar bakır içerebilir. Bakır oranı % 14′ e ulaşınca mineral Jalpit adını alır

Pirarjirit (Koyu Ruby sette gümüş), Kimyasal formülü Ag2SbS3′ dür. Sertliği arjantite göre fazladır. Beyaz, mavi-gri tonlarında görülür. Diğer Ag sülfotuzlar, arjantit, sülfürlü metaller ile birlikte bulunur. Prizmatik, masif özelliği ile tanınır. Yoğunluğu 5.8 g/cm3 olup sertliği 2.5′ dir. Hidrotermal oluşumlarda özellikle epitermal damarlarda çok yaygın olarak görülür. Çoğu sette gümüş yataklarında sette gümüşün ana kaynağı pirarjirit olmaktadır.

Prustit (Açık Ruby sette gümüş); Ag3AsS3 kimyasal formülü ile prustit, çoğunlukla pirarjiritle birlikte ancak daha az miktarda görülür. Sertliği 2.5, özgül ağırlığı 5.57 g/cm3′ dür.

Polibasit ( Ag,Cu)i6Sb2Sn ve Persit( Ag,Cu)i6As2Sn ; Her iki mineralde mutlaka bakır içermektedir. Bakır içerikleri % 30′ a kadar çıkabilir. Aynı zamanda az miktarda Fe, Zn ve Pb’ de bulunabilir. Sertlikleri 1.5-3, özgül ağırlığı 6.1 g/cm3′ dür. Her iki mineral de doğada; serbest sette gümüş, akandit veya diğer sette gümüş mineralleri ile birlikte bulunabilir.

Nabit (Metalik) sette gümüş; Saf sette gümüş, yada % 0-1′ den % 20′ ye kadar altın içerecek şekilde doğada bulunabilir. Kolayca parlatılabilir. Parlatılmış yüzeylerinde sette gümüş beyazı rénk görülür. Sertliği 2.5, özgül ağırlığı 10.5 g/cm3′ dür