İncinin Elde Edildiği Yerler

Hem Doğu’da hem de Batı’da önemli bir yere sahip olan inci, “Katîf, Kîş-i Bahreyn / Kîşü’l Bahreyn (Basra Körfezi), Kays Melikân Adası, Tahte’r-Rîh, Kâyil (Bengâle yakınlarında), Tübüt, Buten, Serendîb, Şamtara, Bengâle, Malâka, Sâyim, Çâde, Çîn, Mâçîn, Ummân Denizi, Habeşe, Lihye, Hâl-i Beyt-i Ya’kûb, Kamrân Adası”66 gibi yerlerden temin edilir.

SEDEF VE İNCİ OLUŞUMU

Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî Tansûk-nâme-i İlhanf adlı cevher-nâmesinde, Umman denizinden çıkan incinin iyi olduğunu söyler. Ondan sonra sırasıyla Herek adasından (İran’a yakın ve Kîşü’l-bahreyn arasında), Serendib denizinden, Kîş-i bahreyn denizinden çıkan Sedeflerin incisi iyidir, Hicaz, Yemen, Aden, Sahrat ve Kulzüm denizlerinden çıkan Sedeflerin incisinde letâfet, tarâvet ve âb-dârlık azdır veyahut hiç yoktur67, der. Hoca Nasîr cevher-nâmede o günlerde Mısır’a yakın denizde, inci maden ocağı bulunduğunu ve oradan çok fazla inci çıkardıkları için bütün vilayette incinin kıymetinin eksildiğini açıklar68. Buradan da anlaşılacağı gibi taşların değerini artıran unsurlardan birisi de zor elde edilmiş olmalarıdır:

Gevher-i güftârına nisbet nedür
Kıymet-i dürr-i ‘Aden-i rûzgâr (Mezâkî/Mermer, 1991: 273) Mezâkî gayrıdan nazmun n’ola olsa girân-mâye
Konuyla ilgili olarak bk. (Kutlar, 2005: 54-62; Pala, 2007: 126). Kutlar, age, s. 64. Şirvânî, age, s. 77-101. Şirvânî, age, s. 77-101.
Sedef kanda bahâda kıymet-i dürr-i ‘Aden kanda (Mezâkî/Mermer, 1991: 520)
Denizden inci çıkaran dalgıçlar, ne zaman Sedefi denizden çıkarmak istese bir uzun ve sağlam ipin ucuna iki yüz lidre69 kadar kara taş bağlar, o ip ve uzun bir sırık ile balasan ağacından olan gemiye biner, Sedef gezdiği yerlere gider, o sırıkla denizdeki Sedefleri arayıp bulduktan sonra taşa biner, kendisini taş ile denize bırakır, hemen deniz dibine iner. İşaretlediği Sedefleri orağa benzer kesecek ile keser ve denize beraberinde ağ gibi torbalar indirir, kestiği Sedefleri o torbalara koyar, yine ipe yapışır, acele ile dışarıya çıkar. Dalgıçların bir çeşit yağı olur, denize daldıklarında o yağı yanlarına alıp dalarlar. Çünkü denizde insana zarar verici hayvanlar çok olur, ne zaman ki dalgıcı görürler, öldürmeye niyet ederler, dalgıç hemen yanındaki yağı denize döker, denizin içi o hayvanlara heybetli görünür, hemen oradan kaçarlar, dalgıca gelmezler. Dalgıç bu hile ile kendisini onlardan kurtarır. Ayrıca o hayvanlar kara taştan korkarlar, ak taştan korkmazlar ve bundandır, dalgıç ipe kara taş bağlar, ak taş bağlamaz70.

Âşıkların gönülleri, mana incileri arayan şairler gavvasa teşbih edilir:

Dür Sedefde bulınur çünki Sedef deryâda
Sa’y ü cid bahrine gavvâs olup ara Sedef (Yahyâ/Ertem, 1995: 110) Bahr-ı ‘aşkun ka’rına gavvâs oluban talmışam
Cümleten celb-i metâ’um lü’lü vü mercândadur (Niyâzî-i Mısrî/Erdoğan, 1998: 84) Mezâkî böyle gavvâs-ı yem-i ‘irfân iken andan
Meger kim dir o deryâda dür-i meknûn olur çıkmaz (Mezâkî/Mermer, 1991: 401) Demdür iy kilk-i Neşâtî şevk ile gavvâs olup
Zib-bahş ol bahr-ı ma’nadan yine lü’lü çıkar (Neşâtî/Kaplan, 1996: 103)

Nâbî’nin beyitinde incinin deniz diplerinden elde edildiği vurgulanır: Sâhil-i bahrde olsun mı le’âl
Gevheri ister isen ka’rine dal (Nâbî/Diriöz, 1994: 389) Bu emvâc-ı mecâzın ka’rına reh-yâb olan anlar
Lidre, “yaklaşık yüz elli dirhem ağırlığında olan ve zamanla değişen bir ölçü”dür (Şirvânî, 1999: 448). Şirvânî, age, s. 77-101.