Lal Taşı Elde Edildiği Yerler

Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî, Lalin madeninin Bedahşân’a nisbet edilemeyeceğini, çünkü madeninden çıkartıldıktan sonra Bedahşân’a getirildiğini ve orada alınıp satıldığını, buradan başka memleketlere yayıldığını belirtir. Ona göre Bedahşân, Hilân vilayetindedir ve Lal madeni Hilân vilayetinde Şeknân adlı dağın eteğindedir, ikisinin arasında çok mesafe vardır. Hoca Nasîrüddîn-i Tûsî cevher-nâmesinde aktardığı bilgiye göre eski zamanda Lal yokmuş. Bu taş sonradan bulunmuş. Hilân vilayetinde çok deprem olduğu için Lale maden olan dağlar yarılmış, içinden büyüklü, küçüklü Lal yumurtaları çıkmış.

Ufalananlar ateş gibi yanarmış. Hiç kimse onun ne olduğunu bilmezmiş ve kadınlar boya diye birazıyla yumurta ve başka nesneler boyarmış. Kimse bu taşa sahip çıkmazmış. Sonra cevherîler bu taştan haberdar olmuş. Taşın etrafını kaplayan kabuğu ayırmışlar; fakat cilasını yapamamışlar. Sonunda merkaşisâ-yı zehebî ile cilalamayı başarmışlar. Renkli, sulu, arı ve şeffaf bir taş meydana gelmiş.

Böylece bu taş tanınmış. Behremanî veya remmânî yakutla beraber alınıp satılmış. Ağırlıkta ve sağlamlıkta yakut kadar değerli olmadığı için rağbet edilmemiş. Değeri önceki değerinin yarısına veya üçte birine inmiş. Al-i Büveyh zamanında Lalin yakut değerinde alındığı da ayrıca belirtilir. Şirvani, o zamanlar Azerbaycan atabeglerinden Sultan Celâleddin’e bir büyük Lal getirildiğini, üzerinde geçmişteki padişahların adlarının yazılı olduğunu, o Lal kaana verildiğini söyler. Kısacası, Şeknân dağının eteğinde bilinen ve meşhur Lalin madeni iki taneymiş. Birine Bû’l-‘abbâsî, diğerine süleymânî derlermiş. Çin’in öte ucunda Tenâhüm-i Sîn adlı mektepte de Lal madeni bulunurmuş195.